MỘT SỐ BIỆN PHÁP TU TỪ CẦN NẮM VỮNG - Minh Chính

I. SO SÁNH

Cần nhớ rằng: Khi chúng ta nói: “Con hơn cha là nhà có phúc” thì chúng ta có một phép so sánh logic hay được gọi là so sánh chính xác. Phương thức so sánh mà chúng ta đang trao đổi ở đây là so sánh hình ảnh, hay còn được gọi là so sánh nghệ thuật.

I.Khái niệm:

So sánh  là sự đối chiếu hai hay nhiều đối tượng khác loại cùng có một dấu hiệu chung nào đấy nhằm biểu hiện một cách hình tượng, đặc điểm của một trong những đối tượng đó. So sánh tu từ có tác dụng tạo sắc thái biểu cảm, tạo cảm xúc cụ thể, sinh động, tạo tính hình tượng.

Thí dụ:

-Tiếng suối trong như tiếng hát xa - Hồ Chí Minh - Cảnh khuya

- Mặt ngay như cán tàn - Thành ngữ

... Đó là một sự so sánh có giá trị hình tượng và biểu cảm. Phương thức so sánh là một hình thức biểu hiện đơn giản nhất của lời nói có hình ảnh. Có thể nói rằng hầu như bất cứ sự biểu đạt hình ảnh nào cũng có thể chuyển thành hình thức so sánh.

II. Cấu tạo của phép so sánh:

Về mặt hình thức, so sánh khác với các cách chuyển nghĩa, ở chỗ bao giờ cũng gồm hai đối tượng lập thành hai vế. Các đối tượng này có thể là sự vật, tính chất hay hoạt động. Hai đối tượng gắn với nhau để tạo nên một hình thức so sánh. Mô hình đầy đủ của một phép so sánh  thường là

* A + từ so sánh + B  trong đó gồm:

- vế A nêu tên sự vật, sự việc được so sánh        

-  vế B nêu tên sự vật, sự việc dùng để so sánh với sự vật, sự việc nói ở vế A .

- Từ ngữ chỉ phương diện so sánh.

-Từ ngữ chỉ ý so sánh (từ so sánh): như, giường như, chừng như, hơn, thua, kém...

Trong thực tế mô hình trên có thể biến đổi. Các  từ ngữ chỉ phương diện so sánh và từ ngữ chỉ ý so sánh có thể được lược bớt. Vế B, từ so sánh có thể linh hoạt thay đổi vị trí

Thí dụ:     - Tình anh như nước dâng cao,

- Tình em như tấm lụa đào tẩm hương - Ca dao

- Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da - Nguyễn Du - Truyện Kiều

-Có khi mô hình trên đổi thành:

*Như B + A:

-Như chiếc đảo bốn bề chao ngọn sóng,

Hồn tôi vang vọng cả hai miền - Tế Hanh

Trong thơ ca nhờ cấu trúc cân đối và do sự cô động của ngôn ngữ thơ, nên nhiều khi giữa A và B không có từ so sánh:

Thí dụ:  -Gái thương chồng (A)đương đông buổi chợ(B)

              Trai thương vợ (A)nắng quái chiều hôm (B)- Tục ngữ

              - Người ngồi đó lớn mênh mông,(A)

               Trời xanh, biển  rộng, ruộng đồng, nước non.(B) - Tố Hữu

*A bao nhiêu B bấy nhiêu

Thí dụ:  Ai ơi, đừng bỏ ruộng hoang,

Bao nhiêu tấc đất, tấc vàng bấy nhiêu - Ca dao

* A là B: Từ là ở đây có giá trị tương đương với như, nhưng có sắc thái khác.Như mang sắc thái giả định, còn là mang sắc thái khẳng định.

Thí dụ: Nhân dân là bể,

Văn nghệ là thuyền.... - Tố Hữu - Việt Bắc

Thí dụ:- Họ là những chiến sĩ trẻ (họ như là những chiến sĩ trẻ)

         - Chủ nghĩa Lê nin là cái cẩm nang thần kỳ (… như là cái cẩm nang...)

(Hồ Chí Minh – Con đường dẫn tôi đến chủ nghĩa Lê nin)

Xét về mặt nội dung, đối tượng nằm ở hai vế của phép so sánh là khác loại, nhưng lại có những nét nào đó giống nhau, nét giống nhau này có thể hoặc nổihoặc chìm.

Thí dụ:

Nổi:    Dù ai nói ngã nói nghiêng

Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân - Ca dao

Chìm:   Trẻ em như búp trên cành,

Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan. - Hồ  Chí Minh

(vắng mặt phương diện so sánh - làm cho người đọc có thể liên tưởng ở nhiều phương diện; tươi non, đầy sức sống, chứa chan hy vọng (gần với ẩn dụ)

Nét giống nhau nổi hoặc chìm này là cơ sở để cho phép so sánh có thể hình thành được và tạo nên hạt nhân nội dung của phép so sánh. Đó cũng là căn cứ để bình giá so sánh.

Một phép so sánh được xem là tốt, là “đắt” phải đồng thời thoả mãn được cả hai điều kiện sau đây:

a. Đối tượng đưa ra so sánh là khác loại.

b. Phát hiện được nét giống nhau giữa hai đối tượng khác loại, đó chính là tài năng của người sử dụng so sánh bộc lộ ra ở chỗ phát hiện đúng những nét giống nhau mà ít ai hoặc không ai để ý đến.

Thí dụ:                   Còn duyên thì gắn như keo

Hết duyên nghễnh ngãng như kèo đục vênh - Ca dao

Phải chăng câu ca dao này là lời trách móc của một người con gái đối với người con trai nào đó! Sự gắn bó của tình yêu so sánh với sự gắn bó của keo với nhau, hoặc của keo với một vật khác thì đó là một sự so sánh không phải không hay, vì người so sánh đã phát hiện rất đúng đắn nét giống nhau giữa hai đối tượng khác loại ( tình yêu và keo); nhưng cách so sánh này không phải là thật ‘mới mẻ”,bất ngờ. Song khi câu ca dao so sánh sự không gắn bó của tình yêu với sự “nghễnh ngãng” của cái kèo nhà bị đục vênh thì quả là một sự so sánh vừa độc đáo, vừa mang sắc thái dân tộc, bởi vì cách so sánh này không phải dễ dàng nhận thấy và phát hiện ra, cho nên nó luôn luôn mới mẽ, gợi hình và gợi cảm.

Từ sự phân tích trên đây cho thấy so sánh là phương tiện giúp ta nhận thức sâu sắc hơn những phương diện nào đó của sự vật, là phương tiện giúp ta bày tỏ lòng yêu ghét, ý khen chê, thái độ khẳng định hoặc phủ định đối với sự vật. Do đó so sánh là phương tiện được dùng trong nhiều phong cách ngôn ngữ: trong khẩu ngữ cũng như văn viết, trong phong cách nghệ thuật  cũng như phong cách chính luận.

So sánh mang phong cách đặc trưng của của thời đại, phong cách dân tộc, phong cách tác giả. Tìm hiểu sự khác nhau giữa cách so sánh trong văn học cổ điển với văn học hiện đại, giữa cách so sánh trong ca dao với thơ ca bác học, giữa cách so sánh của nhà thơ này với nhà văn khác là một điều thú vị. Có người ưa dùng cách so sánh mang tính chất trí tuệ, có người ưa so sánh mộc mạc, chân chất, chính xác và pha màu hài hước như văn chương dân gian.

III. Đối tượng so sánh:

a.So sánh đồng loại:

- So sánh người với người:

Thí dụ: Lúc ở nhà mẹ cũng là cô giáo

Khi tới trường cô giáo như mẹ hiền - Lời bài hát

- So sánh vật với vật:

Thí dụ: Từ xa nhìn lại, cây gạo sừng sững như một tháp đèn khổng lồ- Vũ Tú Nam

b.So sánh khác loại:

- So sánh vật với người:

Thí dụ: Ngôi nhà như trẻ nhỏ

Lớn lên với trời xanh - Đồng Xuân Lan

- So sánh cái cụ thể với cái trừu tượng và ngược lại:

Thí dụ:      Trường Sơn: chí lớn ông cha

 Cửu Long: lòng mẹ bao la sóng trào - Lê Anh Xuân

          Công cha như núi Thái Sơn

 Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra - Ca dao

IV.Các kiểu so sánh

1.So sánh ngang bằng:  A là B ( những từ so sánh chỉ ý ngang bằng)

Thí dụ: Ba mẹ là lá chắn

            che chở suốt đời con - lời bái hát

2.So sánh không ngang bằng: A chẳng( chưa) bằng B ( những từ so sánh chỉ ý không ngang bằng)

Thí dụ:    Con đi đánh giặc mười năm

          

     Chưa bằng khó nhọc đời bầm sáu mươi –Tố Hữu

Các từ so sánh	Kiểu so sánh
Là, như, y như, giống như, tựa như, tựa như là, bao nhiêu…bấynhiêu	So sánh ngang bằng
Hơn, không bằng, kém, chưa bằng, chẳng bằng…	So sánh ngang khôngbằng

V.Luyện tập:

1.Tìm hiểu cấu tạo của so sánh  trong các ví dụ mục II.III rồi điền vào bảng sau:

Vế A (sự vật được so sánh)	Phương diện so sánh	Từ so sánh	Vế B (sự vật dùng để so sánh)

2. Đọc, tìm, ghi lại những đoạn văn có chứa phép so sánh  trong các văn bản đã học hoặc đã đọc mà em thích.

Viết thành những đoạn văn trình bày lại cảm thụ của em.

3.Tìm các vế B..  của vế A- “Quê hương” trong bái hát “Quê hương” của Đỗ Trung Quân và phân tích giá trị biểu cảm của phép tu từ so sánh được sử dụng trong đó.

Gợi ý:

Trong bái hát “ Quê hương” Đỗ Trung Quân đã đem so sánh vế A(sự vật được so sánh) : Quê hương với rất nhiều  vế B(sự vật dùng để so sánh):

-  Chùm khế ngọt

-  Con diều biếc

-  Cầu tre nhỏ

-  Con đò nhỏ

-  Là đường đi học...

-  Như là chỉ một mẹ thôi!...

Vế A là một khái niệm trừu tượng, chỉ có một và lặp lại được đem so sánh ngang bằng mà lại không ngang bằng với rất  nhiều vế B...là những hình ảnh, sự vật cụ thể rất đỗi thân quen, gần gũi gợi nhớ chất chứa kỷ niệm, tình cảm thiêng liêng...Có thể nói Đỗ trung Quân đã “định nghĩa” Quê hương- một nội dung trừu tượng bằng những hình ảnh rất cụ thể... Một sự so sánh bề ngoài thì “nổi” thì “ngang bằng” nhưng thực ra lại là “ chìm”, là “không ngang bằng”, quê hương là tất cả... làm cho mỗi người đọc tự do liên tưởng, cảm nhận về quê hương  theo những cảm xúc ký ức riêng. Vì thế mà lời hát sinh động, gần gũi, mà vô cùng hàm súc và luôn tươi mới. Tác giả đã phát hiện ra hình ảnh và cách so sánh độc đáo gây được chú ý của nhiều người.

Nhờ thế mà lời thơ, bài hát đã nhanh chóng đi vào lòng người được giới trẻ thuộc lòng và hát say mê...

ST